Lịch sử hình thành và phát triển

Thành phố Phổ Yên nằm ở vùng phía Nam tỉnh Thái Nguyên, là cửa ngõ đi từ Thủ đô Hà Nội đến các tỉnh vùng núi phía Bắc và ngược lại. Trung tâm kinh tế - chính trị thành phố Phổ Yên hiện nay là phường Ba Hàng, nằm cách trung tâm thành phố Thái Nguyên 26 km về phía Nam và cách trung tâm Thủ đô Hà Nội 56 km về phía Bắc.

Về lịch sử hành chính, thời Hùng Vương đến thời An Dương Vương, Phổ Yên thuộc huyện Vũ Định. Từ thời Hán Phổ Yên thuộc huyện Long Biên. Từ thời Nhà Lương (thế kỷ thứ VI) thuộc Châu Giã Năng. Thời Lý thuộc Châu Long, Châu Vũ Lạc. Thời Trần là huyện An Định, trấn Thái Nguyên. Theo “Đồng Khánh địa dư chí”, tên gọi Phổ Yên (Phổ An) được đặt từ thời thuộc Minh. Từ năm 1469 (năm Quang Thuận thứ 10), Phổ Yên là một trong số bảy huyện của phủ Phú Bình, thuộc Ninh Sóc thừa tuyên, từ năm 1483 thuộc xứ Thái Nguyên, từ năm 1533 thuộc trấn Thái Nguyên. Năm 1831, dưới triều Nguyễn, vua Minh Mạng tiến hành cải cách hành chính, đổi các trấn thành tỉnh, trấn Thái Nguyên được đổi thành tỉnh Thái Nguyên. Tỉnh Thái Nguyên lúc đó có hai phủ Phú Bình và Thông Hoá; huyện Phổ Yên thuộc phủ Phú Bình. Những năm cuối thế kỷ XIX, đầu thế kỷ XX, thực dân Pháp bỏ đơn vị hành chính cấp phủ, Phổ Yên là một huyện thuộc tỉnh Thái Nguyên gồm 6 tổng với 24 làng. Năm 1918, huyện Phổ Yên đổi gọi là phủ Phổ Yên (là một phủ trong số 2 phủ, 3 huyện, 3 châu của tỉnh Thái Nguyên), gồm 8 tổng, với 36 làng. Trong kháng chiến chống Pháp (giai đoạn 1946 - 1953) thời kì trước giảm tô (cuối năm 1953 đầu năm 1954), huyện Phổ Yên có 7 xã (Tân Tiến, Tiên Phong, Hồng Tiến, Đồng Tiến, Hợp Thành, Phúc Thuận, Trung Thành). Sau giảm tô (cuối năm 1953, đầu năm 1954), huyện Phổ Yên có 17 đơn vị hành chính, gồm 16 xã (Tân Tiến, Tân Hương, Tân Phú, Tiên Phong, Đại Xuân, Hồng Tiến, Thắng Lợi, Đồng Tiến, Đắc Sơn, Nam Tiến, Hợp Thành, Thành Công, Phúc Thuận, Minh Đức, Trung Thành, Thuận Thành) và 1 thị trấn (thị trấn Giá). Ngày 16/7/1956, Khu Tự trị Việt Bắc chính thức được thành lập (theo Sắc lệnh số 268/SL của Chủ tịch nước Việt Nam Dân chủ Cộng hoà), huyện Phổ Yên tách khỏi tỉnh Thái Nguyên, sáp nhập về tỉnh Vĩnh Phúc. Ngày 15/6/1957, huyện Phổ Yên được sáp nhập trở lại vào tỉnh Thái Nguyên. Ngày 02/04/1985, các xã Phúc Tân, Bình Sơn, Bá Xuyên, Tân Quang tách khỏi huyện Đồng Hỷ, sáp nhập về huyện Phổ Yên. Theo Quyết định số 113/HĐBT ngày 11/4/1985 của Hội đồng Bộ trưởng (nay là Chính phủ), thị trấn Mỏ Chè và các xã Cải Đan, Tân Quang, Bá Xuyên tách khỏi huyện Phổ Yên để thành lập thị xã Sông Công. Theo Quyết định 2869/QĐ-UB ngày 04/11/2003, của Ủy ban nhân dân tỉnh Thái Nguyên, huyện Phổ Yên có 18 đơn vị hành chính gồm 15 xã, 3 thị trấn, với 309 xóm và 18 tổ dân phố. Ngày 15/5/2015, Ủy ban Thường vụ Quốc hội khóa XIII, ban hành Nghị quyết số 932/ NQ-UBTVQH13, thành lập thị xã Phổ Yên và 4 phường trực thuộc thị xã, trên cơ sở toàn bộ diện tích tự nhiên và dân số của huyện Phổ Yên, gồm 18 đơn vị hành chính cấp xã, phường (trong đó có 4 phường mới thành lập đó là: Phường Ba Hàng, Bãi Bông, Bắc Sơn, Đồng Tiến). Ngày 15/02/2022, Ủy Ban thường vụ Quốc hội ban hành Nghị quyết số 469 NQUBTVQH15 về việc thành lập các phường thuộc thị xã Phổ Yên và thành phố Phổ Yên thuộc tỉnh Thái Nguyên, chính thức có hiệu lực từ ngày 10/4/2022. Sau khi thành lập, thành phố Phổ Yên có quy mô diện tích tự nhiên là 258,42 km2 và dân số 231.363 nghìn người; có 18 đơn vị hành chính cấp xã, phường gồm 13 phường (Ba Hàng, Bãi Bông, Bắc Sơn, Đắc Sơn, Đông Cao, Đồng Tiến, Hồng Tiến, Nam Tiến, Tân Hương, Tân Phú, Thuận Thành, Tiên Phong, Trung Thành) và 05 xã (Minh Đức, Phúc Tân, Phúc Thuận, Thành Công, Vạn Phái).

Người dân Phổ Yên thuộc 18 dân tộc khác nhau như: Kinh, Sán Dìu, Tày, Dao, Nùng, Mường, Hoa, Ê Đê, Gia Rai, Sán Chay, La Ha (Lô Lô), Pu Péo...

Các di tích lịch sử văn hóa tiêu biểu, gồm: Địa danh Soi Quýt (phường Tiên Phong) gắn với hoạt động của đồng chí Trường Chinh và các đồng chí trong Xứ ủy Bắc Kỳ thời kì 1939 - 1945, được xếp hạng Di tích lịch sử quốc gia năm 1990; nhà ông Ngô Hải Long (phường Tiên Phong) - nơi các đồng chí Trường Chinh, Hoàng Quốc Việt, Lê Thanh Nghị ở và làm việc trong thời kì 1940 - 1941; đền Giá, phường Đông Cao - Nơi thành lập chính quyền cách mạng huyện Phổ Yên (ngày 21/8/1945); đền Lục Giáp, phường Đắc Sơn được công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia từ năm 1993; đền thờ Đỗ Cận, xã Minh Đức được công nhận Di tích lịch sử cấp quốc gia; đền Mục, phường Tiên Phong được công nhận Di tích lịch sử văn hóa cấp quốc gia.

Các ngày lễ hội truyền thống: Lễ hội đền Giá (xã Đông Cao) tổ chức vào ngày 6 tháng Giêng (Âm lịch) hàng năm để tưởng niệm Thánh Gióng và Mạnh Điền Quốc Vương (là những người có công đánh đuổi giặc Ân thời kỳ vua Hùng thứ 6). Trong lễ hội có dâng hương, rước các “dò” bằng tre tươi, tượng trưng cho roi sắt của Thánh Gióng và các trò chơi dân gian, hát dân ca...

- Hội đền Lục Giáp (Miếu Vật), xã Đắc Sơn tổ chức vào ngày 15/3 (Âm lịch) hàng năm để tưởng niệm các danh nhân Dương Tự Minh, Lưu  Nhân Chú, Đỗ Cận. Trong lễ hội có dâng hương, tế lễ, rước kiệu, hát ví, đấu cờ, đấu vật.

Các danh nhân tiêu biểu:

- Lý Bí (còn gọi là Lý Bôn) sinh ngày 12/9 năm Quý Mùi (17/10/503) quê ấp Thái Bình, châu Giã Năng (vùng đất Phổ Yên ngày nay), là người đã lãnh đạo Nhân dân ta nổi lên đánh đuổi quân đô hộ nhà lương, lập Nhà nước Vạn Xuân (năm 544), đánh dấu bước phát triển mới của phong trào đấu tranh giành độc lập dân tộc sau hơn 500 năm dưới thời Bắc Thuộc.

- Nguyễn Cấu: Quê làng Thanh Thù, xã Đồng Tiến ngày nay, đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân năm 1463.

- Đỗ Cận (Đỗ Viễn), sinh năm 1434 tại làng Thống Thượng, xã Minh Đức ngày nay, đỗ Đệ tam giáp đồng Tiến sĩ xuất thân năm 1478.